Açık Piyasa İşlemleri (APİ) Nedir? Özellikleri Nelerdir?

Açık piyasa işlemleri (APİ), merkez bankaları tarafından uygulanan, finansal piyasadaki bir tür alım satım işlemidir. APİ,  genellikle ülkedeki para politikalarını uygulamak ve ekonomideki para arzını düzenlemek için gerçekleştirilir. ​​Merkez bankalarının açık piyasa işlemleri yapması, ekonomik istikrarın sağlanması, enflasyonun kontrol altına alınması, faiz oranlarının düzenlenmesi ve finansal sistemin likiditesinin yönetilmesi açısından hayati öneme sahiptir. APİ merkez bankalarının para politikalarını etkin bir şekilde uygulamalarını ve ekonomik hedeflere ulaşmalarını sağlar. Gedik Yatırım Yatırımcı Sözlüğü’nün bu bölümünde modern ekonomi yönetiminin vazgeçilmez araçlarından olan APİ, uzun ismiyle açık piyasa işlemleri nedir detaylı olarak inceledik.

Merkez bankaları tarafından uygulanan açık piyasa işlemleri genellikle devlet tahvilleri, hazine bonoları ve diğer yüksek kaliteli menkul kıymetler üzerinden gerçekleştirilir. APİ, merkez bankalarının kısa vadeli faiz oranlarını kontrol etmesine ve ekonomik büyüme, enflasyon ve istihdam gibi makroekonomik hedeflere ulaşmasına yardımcı olur. Açık piyasa işlemleri ne demek sorusunu APİ’nin temel bileşenleri ile de açıklamak mümkündür. Açık piyasa işlemlerinin iki temel bileşeni vardır. Bunlardan birincisi menkul kıymet alımlarıdır. Merkez bankası piyasadan menkul kıymetler satın alır. Bu işlem banka rezervlerini artırır ve para arzını genişletir. Dolayısıyla faiz oranları düşer ve ekonomik aktivite teşvik edilmiş olur.

API’nin temel bileşenlerinden ikincisi ise menkul kıymet satışlarıdır. Merkez bankası elindeki menkul kıymetleri piyasaya satarak bankaların rezervlerini azaltır ve para arzını daraltır. Böylelikle faiz oranları yükselerek ekonomik aktivite yavaşlatılmış olur. Türkiye’de uygulanan API işlemleri ve açık piyasa işlemleri araçları Merkez Bankası Kanunu’nun ilgili maddelerinde açıkça belirtilir. Sadece para politikası stratejileriyle ilgili olarak uygulanan ve en uzun vadesi 91 gün olan API hazine, kamu kurum ve kuruluşlarına kredi sağlamak amacıyla yapılmaz.

Akreditifli ödeme şekli, alıcının bankası tarafından verilen ödeme garantisi ile satıcının ödemesini güvence altına alır. Böylece satıcı, mal veya hizmeti sağladıktan sonra belirli belgeleri bankaya sunar. Belgelerin uygunluğu kontrol edildikten sonra, banka ödeme yapar. Akreditifli ödeme şekli, özellikle büyük meblağlı uluslararası ticaret işlemlerinde tercih edilir. Şimdi bir de akreditif sürecini ve bu sürecin işleyişine bakalım:

• Anlaşma ve Akreditif Açılışı: Alıcı ve satıcı, ticaret şartlarında mutabık kalır. Alıcı, bankasına başvurarak akreditif açılmasını talep eder.
  
  
• İhbar ve Akreditifin Teslimi: Alıcının bankası (amir banka), satıcının bankasına (ihbar bankası) akreditifi iletir.
  
  
• Gönderi ve Belgeler: Satıcı, malları gönderir ve gerekli belgeleri toplar. Bu belgeler genellikle konşimento, fatura ve sigorta poliçesini içerir.
  
  
• Belge Kontrolü ve Ödeme: Satıcı, belgeleri kendi bankasına sunar. Banka, belgeleri kontrol eder ve alıcının bankasına iletir. Belgeler uygun bulunduğunda, ödeme yapılır.

Açık piyasa işlemleri nelerdir sorusunun yanıtını API türleriyle de vermek mümkündür. Bununla birlikte öncelikle açık piyasa işlemlerinin türlerinin olması neden gerekli sorusunu yanıtlamak önem taşır. Açık piyasa işlemlerinde çok türlülük merkez bankalarına ekonomik politikalarını uygulamak ve ekonomik istikrarı sağlamak için geniş bir araç yelpazesi sunar. Böylelikle merkez bankası ekonomik değişkenlere daha iyi adapte olur ve etkili bir para politikası yönetimi uygulayabilir.

Merkez Bankası belirli vadeler ile bankalara teminat ve limitleri doğrultusunda, “depo” adı verilen bir mevduat olanağı sağlar. Böylelikle ilgili bankalar Merkez Bankası tarafından, aynı gün içinde ilan edilen faiz oranları üzerinden borç alıp verebilirler. Borçların para birimi Türk Lirası’dır. Depo olanağı TCMB bünyesinde bulunan Bankalararası Para Piyasası vasıtasıyla sağlanır.

Piyasada geçici bir likidite sıkıntısı olduğunda bankacılık sistemi likiditesinin kısıtlı bir süre için artırılması için repo işlemi yapılır. TCMB açık piyasa işlemleri yapmaya yetkin kuruluşlardan kıymet alır. Kıymetlerin alınma taahhüdü iler bir tarihte geri satılmasıdır. Süreçte yapılan sözleşme tarihi, işlemin yapıldığı tarihle aynıdır. Söz konusu kıymetin alım fiyatı işlem sırasında belirlenir. Satım fiyatı ise alış işleminin yapıldığı tarihte belirlenir. İşleme taraf kuruluş, vadesi dolunca bu kıymeti geri satın almayı taahhüt eder. Merkez Bankası’nın fonlaması depo ve repo işlemlerinin toplamından oluşmaktadır.

Repo işlemlerine konu olabilecek menkul kıymetler arasında şunlar bulunur:

• Devlet tahvilleri
• Hazine bonoları
• Banka bonoları ile banka garantili bonolar
• Kamu Ortaklığı İdaresi ve TOKİ tarafından ihraç edilen borçlanma senetleri
• Piyasada veya borsada işlem gören VDMK dışındaki diğer borçlanma senetleri

Menkul kıymetler müşteriye teslim edilmez, TCMB’de bulunan bloke hesapta veya BİST Takas ve Saklama AŞ’de depolanır. Hazine bonosu veya devlet tahvilinin kendisi teslim edilmez, bir makbuz düzenlenir. Müşteri repo vadesinin sonunda makbuzu iade eder ve ilgili tutar kendisine nakden ödenir.

Bono, tahvil, eurobond ve kira sertifikası ürünleri ile farklı vade ve getiri seçenekleri sunan Sabit Getirili Menkul Kıymetler ile ilgili daha fazla bilgi almak için tıklayın.

Piyasada geçici likidite fazlası yaşandığında, fazla olan kısmın çekilmesi için APİ türlerinden biri olan ters repo uygulanır. TCMB portföyündeki kıymetleri açık piyasa işlemleri yapmaya yetkili kuruluşlara sözleşme ile satar. Bu satış sözleşmesi işlem tarihiyle aynı olur ve ilgili kıymet işlem sırasında belirlenen fiyattan satılır ve aynı işlemde satış fiyatı da belirlenir. İşlemin bir tarafında olan kuruluş da vade dolduğunda kıymeti geri satmayı taahhüt etmiş olur.

Doğrudan alım açık piyasa işlemi piyasada kalıcı likidite sıkışıklığı olduğu zaman gerçekleştirilir. İşlemi APİ yapmaya yetkili kuruluşlar uygular. Merkez Bankası tedavüldeki kıymetleri söz konusu kuruluşlardan satın alır. Satın alımda satış fiyatı işlem tarihinde belirlenir. TCMB bu kıymetleri işlem yapılış tarihi ile işlemin gerçekleştirme tarihi arasındaki fark olan işlem valöründe satın alır.

Piyasada kalıcı fazla likidite olduğu durumlarda açık piyasa işlemleri yapmaya yetkili kuruluşlar vasıtasıyla doğrudan satım işlemi gerçekleşir. APİ’ye yetkili kuruluş TCMB olduğu için doğrudan satım işlemini Merkez Bankası yapar. Merkez Bankası açık piyasa işlemlerine dair portföyünde bulunan halihazırdaki kıymetleri, işlem tarihinde belirlenmiş fiyat üzerinden ve işlem valöründe söz konusu kuruluşa satar.

Para politikasının etkinliğini artırmak için piyasadaki fazla likiditenin çekilmesine yönelik kullanılan API türü de likidite senedi ihracıdır. Merkez Bankası Kanunu’nun ilgili maddesine göre kendi nam ve hesabına ihraç edeceği likidite senetlerinin vadesi 91 günü geçemez. Likidite senetleri ikincil piyasada alınıp satılabilir, Merkez Bankası gerekli gördüğünde erken itfa edebilir. Likidite senetleri sadece açık piyasa işlemi etkinliklerinin artırılması amacıyla ihraç edilir, bu nedenle alternatif bir yatırım aracı olarak düşünülmemelidir.

Ekonominin nabzını tutarak dalgalanmaları etkileyen önemli kavramlar arasında yer alan API merkez bankaları tarafından uygulanır. Merkez bankalarının finansal sistemi dengede tutmak için yaptığı başka uygulamaları da merak ediyorsanız politika faizi ile ilgili yazımızı da okuyabilirsiniz. Ayrıca, hemen bir Gedik Yatırım hesabı açarak kendi yatırım yolculuğunuza en hızlı ve güvenilir şekilde başlayabilirsiniz.