Ham Petrol Nedir? Çeşitleri Nelerdir?

Ham petrol küresel çapta en önemli yakıt kaynaklarından biridir. Dünyanın enerji tüketiminin üçte birinden fazlasını kapsayan ürün yeraltında bulunan, doğal olarak oluşan hidrokarbon karışımıdır. Viskozitesi akışkan sıvıdan kalın, katran benzeri yoğunluğa kadar değişir. Rengi de açık sarıdan koyu kahverengi hatta siyaha kadar geniş bir spektruma sahiptir. Dünya çapında en yaygın kullanılan yakıt kaynaklarından biri olduğu için petrol ve türevleri çeşitli piyasalarda işlem görmektedir.

Kullanılmadan önce rafine edilmesi gereken yakıt kaynağı, işlendikten sonra petrol ürünleri kategorisine girer. İşlenmemiş petrolün bulunması, çıkarılması, nakliyesi ve rafine edilmesi çok aşamalı bir süreçtir. Dolayısıyla ürünün sadece kendisi değil, destek sistemlerinin altyapıları da farklı pazarlar oluşturur. Ülkeler arasında binlerce km uzunluğunda boru hatları, depolama tesisleri gibi birçok bileşeniyle küresel petrol sektörü trilyonlarca dolarlık bir endüstridir. İşlenmemiş ürün havayolları, plastik üreticileriyle tarım işletmeleri gibi yakıta yoğun bağımlı olan şirketler için ayrıca önemlidir.

Rafine edilmemiş ürün bulunduğu bölgenin coğrafik özellikleri dolayısıyla farklı oranlarda bileşikler içerir. Yani tek tip, standart bir işlenmemiş üründen söz etmek imkansızdır. Karışımdaki bileşenlerin oranları, yeraltından çıkarılan petrolün nasıl taşınacağı ve rafine edileceğini de belirler.

Ham petrol çeşitleri hem fiziksel hem de kimyasal özelliklerine göre sınıflandırılır. Yoğunluğu genellikle Amerikan Petrol Enstitüsü (API) gravitesine göre belirlenir. Rafine edilmemiş üründeki kükürt içeriği de kalite açısından belirleyicidir. Rafinasyon işleminde kükürtün giderilmesi gerekir. Dolayısıyla az kükürt içeren petrolün işlenmesi daha kolay olur.

Ham petrol fiyatları belirlenirken kıyaslamalar yapılır. Kıyaslamalarda farklı yoğunluklarıyla API gravitelerine sahip ürünlerin fiyatları göz önünde bulundurulur. En yaygın kullanılan iki kıyaslama fiyatı West Texas Intermediate (WTI) oil ve Brent petrol kıyaslamalarıdır. Ham petrolün fiyatlandırması için ürünün yoğunluğu, kükürt içeriği gibi özelliklerine bakılır. Bu özelliklerine göre Brent ya da WTI ile kıyaslama yapılır. Kuzey Denizi’nden çıkarılan 38° API ağırlığındaki Brent %0,40 sülfür içeriğine sahiptir. Ana borsası Intercontinental Exchange'dir (ICE). 39,6° API ağırlığına, %0,24 sülfür içeriğine sahip olan; Amerika Birleşik Devletleri’ndeki sahalardan çıkarılan ürün ise WTI petrol nedir sorusunun yanıtı olarak verilebilir. WTI ham ürün sözleşmeleri NYMEX’te listelenir. Crude (WTI) ve Brent Petrol Vadeli Ürün Sözleşmeleri Gedik Yatırım Forex’te işlem görmektedir. 1 lot petrolün kontrat büyüklüğü 1000 varil petroldür.

İşlenmemiş petrolün homojen bir madde olduğu düşünülür. Gerçekte yaklaşık 200 farklı çeşitte ürün bulunur. Her sınıfın diğerine kıyasla farklı özellikleri, o sınıfın değerini belirler. Bununla birlikte genel olarak ham petrol özellikleri şöyle listelenebilir:

İşlenmemiş petrolün yoğunluğunu su ile karşılaştıran API gravitesi, ürünü hafif ya da ağır olarak sınıflandırır. Suyun API'si 10'dur. API'si 10'un üzerinde olan herhangi bir petrolün su üzerinde yüzmesi söz konusu olur. Ham petroller 10 ile 60 arasındadır. Sayı ne kadar yüksekse ham ürün o kadar hafif yani daha az yoğundur. Genel olarak işlenmemiş petrolün hafifliği piyasadaki fiyatının yüksekliğini tayin eder. Hafif hammaddeler benzine dönüştürülebilen daha fazla miktarda hidrokarbon içerdiklerinden genellikle daha değerli kabul edilirler.

Kükürt çıkarılan petrolün safsızlığını etkileyen bileşendir. İçeriğinde %0,5’ten az kükürt bulunan petrole “tatlı” sıfatı verilir. %2’den fazla kükürt içeriğine sahip olan petroller “ekşi” olarak adlandırılır. İşlenmemiş petroldeki kükürt bileşeni bu iki yüzdelik değer arasındaysa, petrolü “orta” olarak isimlendirmek mümkündür. Kükürtün rafinasyon sürecinde petrolden uzaklaştırılması gerekir. Miktar fazlalaştıkça rafine etme işlemi daha maliyetli olur.

Ham petroldeki asiditenin ölçüsü olan TAN (Total Acid Number), 1 gram ham petrolü nötralize etmek için gereken mg potasyum hidroksit (KOH) sayısı ile ilişkilidir. Nötralizasyon işlemi için tüketilen KOH g başına 1 mg’dan yüksek asit sayısı TAN ham petrolü ifade eder. Yüksek asiditeye sahip işlenmemiş ürün, rafinasyon sırasında çeşitli zorluklar yaratarak deformasyona neden olabilir.

İşlenmemiş ürün içeriğinde, değeri değiştirebilecek farklı oranlarda parafin ve naften bulunur. Parafinler (alkanlar), petrokimya ile plastik üretiminin yapı taşları olan etilen - propilen üretiminde kullanılır. Naftenler (sikloalkanlar) çıkarılmış petrolün aromatik bileşenleri ile birlikte benzin üretimi için iyidir.

Ham petrol işleme süreci birçok aşamadan oluşur. Rafineriler işlenmemiş ürünü çeşitli alt ürünlere dönüştürmek için bileşenlere ayırır. Bileşenler yeni ürünler oluşturmak için hammadde olarak kullanılır. Tüm rafinerilerin temelde üç adımı vardır. Bu aşamaların her birini aşağıda görebilirsiniz.

1. Ayrıştırma: Ayrıştırma, işlenmemiş petrolün sıcak fırınlardan geçirilmesiyle gerçekleşir. Açığa çıkan ürünler damıtma ünitelerine gönderilir. Damıtma ünitelerinde toplanan bileşenler fraksiyonlara ayrılır. Ağır fraksiyonlar altta, hafifler ise üstte birikir.
   
   
2. Dönüştürme: Fraksiyonlara ayrılan bileşenler çeşitli kimyasal - fiziksel işlemler sonucunda ara ürünlere dönüştürülür. Dönüştürme işleminde genellikle hidrokraking, katalizörlü işlem ve basınç gibi yöntemler kullanılır.
   
   
3. İşleme: Elde edilen ürünler, son halini elde etmek amacıyla çeşitli işleme süreçlerine girer. Benzin için oktan seviyesi, buhar basıncı derecelendirmeleri ile diğer özel işlemler uygulanır.

Gelen işlenmemiş petrolle giden nihai ürünler rafineri yakınlarındaki tank çiftliklerinde geçici olarak depolanır. Boru hatları, trenler ve kamyonlar nihai ürünleri tanklardan alarak ülke geneline taşır.

Ham petrol piyasaları da tüm emtia piyasalarındaki gibi arz - talep temeliyle çalışır. Piyasadaki katılımcılar varil sayısı ile rafinerilerin varillere olan talebi arasındaki ilişkiyi izler. Talepten daha fazla arz olduğunda, petrolün fiyatları düşer. Tam tersi durumda da fiyatlar yükselir. Büyük petrol şirketlerinde çalışan profesyonel yatırımcılar piyasadaki değişiklikleri gerçek sayılarıyla izlemek için yüksek maliyetli yöntemler geliştirir.

Günlük piyasa katılımcısı anlık ayrıntı düzeyinde veri toplama yeteneğine sahip olmasa da birkaç temel göstergeyi izleyerek genel arz - talep dengesine erişebilir. Ekonomi açısından zorlu süreçlerde ya da durgunluk dönemlerinde petrolün talebi genellikle azalır. Arz tarafında ise petrolü üreten bölgelerdeki olayları takip etmek fayda sağlar. Jeopolitik olaylar da fiyatları etkiler. Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) raporları da takip edilmesi gereken başka bir bileşendir. Rafine edilmemiş ürün fiyat analizleri, piyasa hareketlerini anlamak için kritik öneme sahiptir.

İşlenmemiş petrolün arz - talebi küresel ekonomik denge, jeopolitik ortam gibi çok sayıda akımdan etkilenir. Bu nedenle de tahmin edilmesi en zor piyasalar arasında yer alır. Petrolü üreten bir ülkede savaş çıktığında fiyatlar yükselir. Ham petrol ekonomiye etkisi farklı aşamalarda incelenebilir. Petrolün tedarikinin azalması durumunda gıda ve enerji gibi daha yüksek emtia maliyetleri enflasyonu artırır, alım gücünü azaltarak talebi etkiler. Ticarette lojistik süreçler ile para transferlerinde kesintiler oluşur. Düşen şirket güveniyle artan yatırımcı endişesi varlık fiyatları üzerinde aşağı yönlü baskı uygular, ekonomik koşulları sıkılaştırarak gelişmekte olan ülkelerden sermaye çıkışına yol açar.

Modern endüstrinin can damarı olan ham ürün jeopolitik sarsıntılara karşı benzersiz şekilde hassastır. Arz - talep dengesi sadece ekonomik sağlıktan değil siyasi güçlerin manevralarından da ciddi şekilde etkilenir. Petrol ile diğer kaynakların ekonomik etkileri hakkında daha detaylı bilgi sahibi olmak için küresel ticaret ve enerji kaynakları ile ilgili Dünya’nın En Büyük Ekonomileri yazımıza göz atabilirsiniz.