Herhangi bir mal veya hizmet için tek bir satıcı olduğunu düşünün. İşte tekel, hayâl ettiğiniz kavramın tam olarak karşılığıdır. Bazı ekonomilerde hükümet desteği, fiyatların rekbetçi seviyelerin üzerine sabitlenmesi gibi etkenler sayesinde mal ve hizmetler tek firma tarafından satılır. Devlet desteğinden bağımsız olarak var olan tekeller ise muhtemelen pazarın küçüklüğüne (köydeki tek kasap) veya inovasyondaki geçici liderliğe (İkinci Dünya Savaşı’ndaki Amerika Alüminyum Şirketi - Alcoa) bağlı olabilir. Devlet müdahalesinin olmadığı durumlarda tekel istediği fiyatı belirlemekte özgürdür. İktisatçılar ise tekele karşı çıkar. Tekel nedir ve çeşitleri nelerdir, doğal tekel gibi konular hakkında merak edilenleri yazımızda bulabilirsiniz.

Tekel yakın ikamelerin olmadığı bir satıcı veya üreticiden oluşan piyasa yapısı olarak tanımlanabilir. Tek bir satıcı veya üreticinin sektörün tamamına hâkim konumda olduğu piyasalar rekabeti kısıtlar, tüketici ikamelerini de sınırlar. Bu nedenle serbest piyasa ekonomilerinde tekeller önerilmez. Bununla birlikte şirketler dikey entegrasyon yoluyla üretimden satışa kadar tüm tedarik zincirini kontrol ederek veya yatay entegrasyon yoluyla pazardaki rakip firmaları satın alarak tekel hâline gelebilirler.

Firmalar çeşitli yollarla sektördeki tekel olmaya eğilimlidirler. Bu şirket tarafında minimum rekabet ve piyasanın tam kontrolü anlamına gelir. Ekonomi biliminde tekel piyasası tek bir işletmenin, satışları ve pazarı yönetmesi anlamına gelmez. Bir firma piyasanın büyük bölümünü karşıladığında o şirket tekel, piyasa da tekel piyasası olur. Bununla birlikte tekelci, kâr elde etmek için fiyatları rekabet düzeyinin üzerine çıkardığında müşteriler üründen daha az satın alır. Böylece o ürün daha az üretilir ve toplumsal olarak yaşam kalitesi düşer. Toplumun gelirini azaltan tekel yapısının farklı çeşitleri bulunur.

Piyasa ile ilgili sıkça sorulan sorular arasında doğal tekel nedir konusu da yer alır. Doğal tekel bir şirketin birden fazla şirketten daha düşük maliyetle hizmet sunabildiği özel bir piyasa yapısıdır. Bu durum devlet veya rakiplerin oluşturduğu engellerden değil, üretim teknolojisinin ve piyasa talebinin doğası ile bağlantılıdır. Bu alanlarda tek bir şirketin üretim yapması, üretim ve dağıtım maliyetlerini düşürerek genel etkinliği artırır ancak doğal tekeller rekabet eksikliği yaratır ve tüketiciye zarar verme riski taşır. Bu nedenle doğal tekellerin faaliyetleri devlet tarafından düzenlenir. Düzenlemeler, fiyatların kontrol altında tutulmasını ve tüketicilerin haklarının korunmasını sağlar.

Yasal tekeller belirli bir ürün veya hizmeti sunmak için hükümet tarafından görevlendirilen kuruluşlardır. Bu uygulamanın arkasındaki mantık, belirli sektörlerde oluşabilecek rekabetin altyapı yatırımlarını engelleyeceği ve verimsizliğe yol açabileceği düşüncesidir. Bu nedenle hükümet tek bir firmaya özel haklar verir, böylelikle altyapı yatırımlarını teşvik ederek hizmetin halka daha ucuz ve sağlıklı şekilde ulaşmasını amaçlar. Yasal tekellerin avantajları arasında halkın ihtiyacı olan hizmete erişebilmesi ve altyapı yatırımlarının teşviki vardır. En önemli dezavantajı ise fiyatları yasal tekelin belirliyor olması ve muadili şirketlere erişemeyen tüketicinin uygulanan fiyat politikasına maruz kalmasıdır.

Fiili tekellerin oluşması için doğal şartlar, yapılan sözleşmeler ve işletmenin gücü gibi nedenler yeterlidir. Bir işletme başka bir yerde bulunmayan bir natürel kaynağa sahipse doğal fiili tekeldir. Doğal tekellik aynı malı üreten girişimcilerin aralarında anlaşmasıyla da oluşur. Firmalar ücret, kalite ve tüketiciye avantajlarıyla ilgili konularda rekabeti ortadan kaldıracak şekilde anlaşarak kartel oluşturabilir. Başka bir oluşum da trösttür. Tröstte katılımcı firmalar tam bütünleşme gerçekleştirir. Bir başka anlaşma türü de bir şirketin diğerinin hisselerini satın almasıyla oluşur. Hisseleri alan şirket, diğerinin yönetiminde egemen olur ve bu holdingleşmedir. Fiili tekelin bir diğer çeşidi de şirketin büyüklüğü sayesinde piyasaya tek başına egemen olmasıdır.

Akdi tekel bir amaç doğrultusunda, sözleşme ile oluşturulan monopollerdir. Birçok firma aynı malı veya hizmeti sunarken fiyatları da bizzat tespit etme eğilimindedir. Doğal olarak bu durum haksız rekabet ve tüketici aleyhine sonuç verebilecek durumlara yol açar. Akdi tekel olan girişimlerin hiçbiri müşterek olarak tespit edilmiş fiyatların altında satış yapamaz veya hizmet veremez. Fiili tekel başlığı altında incelenen kartel ve tröstler bu tür tekele örnek olarak verilebilir.

Psikolojik ve subjektif tekeller, toplumlarda çeşitli disiplinlerin kendi bilgi alanı üzerindeki hakimiyeti oluşturması anlamına gelir. Bunun için öncelikle sağlıklı argümanların yaratılması ve bunların uygulamaya yansıtılması gerekir. Uygulanabilen argümanlar ikna edici iletişim faaliyetleri ile hedef kitleye ulaştırılır. Böylelikle uygulamalar toplumsal kabul ile sosyal açıdan da desteklenmiş olur. Finansal bir kavram olarak psikolojik ve subjektif tekel tüketicinin belli ürünler veya hizmetleri aynı tedarikçiden satın alma eğilimi olarak tanımlanabilir. Psikolojik tekelde tüketiciyi alışkanlıkları ve marka sadakati yönlendirir. Subjektif tekelde ise tüketicinin belirli bir hizmete veya ürüne ilişkin sınırlı bilgisi olması bu eğilimi yaratır.

Tekel piyasanın bazı karakteristik özellikleri bulunur. Bu özellikleri şöyle sıralamak mümkün:

Tek Satıcı: Tekel piyasasının ayırt edici özelliği, genellikle tekelci olarak adlandırılan tek bir satıcının varlığıdır. Bu satıcı tüm pazara hakimdir, tüketicilere başka seçenek bırakmaz.

Fiyat Oluşturucu: Arz ve talep güçlerinin fiyatları belirlediği rekabetçi piyasaların aksine, bu piyasalarda tekelci fiyatları bağımsız olarak belirleme yetkisine sahiptir.

Girişin Önündeki Yüksek Engeller: Tekel piyasaları yeni rakiplerin girişini engelleyen önemli engellerle karakterize edilir. Bu engeller yüksek ilk yatırım maliyetleri, kritik kaynaklara özel erişim veya patent veya lisans türü yasal engeller olabilir.

Market Gücü: Tekelcinin hakimiyetine meydan okuyacak bir rekabet yoktur. Bu nedenle tekelci firma piyasa üzerinde fiyat manipülasyonu, arzın kısıtlanması ve tüketici davranışlarının etkilenmesi gibi konular açısından önemli bir kontrole sahiptir.

Olağanüstü Kâr Potansiyeli: Tekelci firma fiyatları rekabetçi seviyelerin üzerinde belirleme yeteneğine sahiptir. Dolayısıyla daha rekabetçi bir piyasada kazanılabilecek miktarı aşan kârlar elde edebilir. Bu kâr potansiyeli, firmaların tekel pozisyonları aramasının başlıca teşviklerinden biridir.

Tekelci rekabette birçok şirket benzer ancak ihtiyaca tam yanıt vermeyen alternatif ürün veya hizmetler sunar. Monopolist rekabet endüstrisinde giriş bariyerleri düşüktür ve herhangi bir firmanın kararı rakiplerini doğrudan etkilemez. Şirketler fiyatlandırma ve pazarlama stratejilerine bağlı olarak ayırt edici özelliklere sahip olur. Tekelci rekabet tekel ile tam rekabetin özelliklerini taşır, unsurlarını birleştirir ve her biri tekil ürün tekliflerine sahip şirketleri içerir. Rakip şirketler için temel strateji fiyatlandırmadır. Daha yüksek satış umuduyla bir firma fiyatları düşürebilir veya bir başkası artırabilir. Ürünlerin ve markaların ayırt edilmesi için farklı pazarlama stratejileri kullanılır.

Ülkemizde ve dünyada birçok farklı tekel örneği bulmak mümkün. Tekel örneklerini, tekel türüyle birlikte şöyle sıralamak mümkün:

• Doğal tekellere örnek olarak elektrik, su, demiryolu, posta gibi hizmetler verilebilir.
• Tütün ürünleri, alkollü içkiler yasal tekele örnektir.
• Google arama motoru işinde fiili bir tekel olabilir. Bazı tahminlere göre Google, arama motoru işinde pazar payının %92'sine sahipken ikinci en büyük arama motoru (Microsoft'un Bing) pazar payının sadece %2'sine sahip.
• Restoranlar, kuaför salonları, ev eşyaları ve giyim tekelci rekabetin olduğu endüstrilere örnektir. Bulaşık sabunu veya hamburger gibi ürünler birçok rakip şirket tarafından satılmakta, pazarlanmakta ve fiyatlandırılmaktadır.

Borsa ve finans piyasasında tekelleşme rekabeti minimize ettiği için yatırımcıların kazançlarının artmasını sağlayabilir. Bununla birlikte tekelleşmeye dair her bir oluşum, tarihsel süreci, güncel dinamikleri gibi detaylarla birlikte incelenmelidir.

Kaynakça

• https://www.econlib.org/library/Enc/Monopoly.html
• https://www.investopedia.com/terms/m/monopoly.asp
• https://www.ekonomim.com/sozluk/dogal-tekel
• https://tr.nesrakonk.ru/legalmonopoly/ , sosyal bilimler vakfı sözlüğü
• Ankara Üniversitesi açık ders notları
• https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/808269
• https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/317153
• https://herovired.com/learning-hub/blogs/monopoly-market/
•  https://www.investopedia.com/terms/m/monopolisticmarket.asp
• Ankara Üniversitesi açık ders notları
• study.com