Cari Açık Nedir, Nasıl Hesaplanır?

Cari açık temelde cari hesap kavramından doğan bir tanımdır. Cari hesap açığı bir ülkenin yabancı mal ve hizmetlere yaptığı net harcamaları yansıtır. Bir açığın boyutunu ve ardında yatan nedenleri anlamak o açığa sahip ülkenin ekonomik sağlığı ve gelecekten beklentileri hakkında önemli iç görüler sağlar. Büyük ve kalıcı bir cari hesap açığı ülkelerin para birimlerinde aşağı yönlü baskı yaratabilir. Bu durumda ithalat daha pahalı hale gelir ve potansiyel olarak uluslararası ticaret yapan firmalara zarar verebilir. İşletmeler ve yatırımcıları yakından ilgilendiren cari açık kavramı hükümet politikalarını da doğrudan etkiler.

Özellikle küresel olarak birbirine bağlı ticaret yürüten dünyada herhangi bir ülkede görülen cari açık finansal dengesizliklere ve para birimi dalgalanmalarına yol açar. Peki, cari açık yatırımcıları nasıl etkiler? Bu soruyu cari açık nedir sorusuna yanıt arayarak görmek mümkün. O halde gelin Yatırımcı Sözlüğünün bu bölümünde cari açık hakkında bilmeniz gereken her şeyi gözden geçirelim.

Ülkelerin dış ticaret dengesindeki olumsuz gelişmeleri cari açık ne demek sorusunun yanıtı olarak düşünmek mümkündür. Cari açık terimi bir ülkenin ithal ettiği mal ve hizmetlerin değerinin, ihraç ettiği ürünlerin değerinden fazla olduğu bir ticaret ölçümüdür. Cari hesap faiz ve temettü gibi net geliri ve dış yardım gibi transferleri içerse de bu bileşenler toplam cari hesabın yalnızca küçük bir parçasıdır. Temelde cari hesap bir ülkenin dış işlemlerini temsil eder ve sermaye hesabı gibi ülkenin diğer ülkelere karşı olan ticari işlemlerinin bir bileşenidir.

Cari açık bir ülkenin ihracattan kazandığından daha fazla parayı ithalata harcamasıyla oluşur. Daha basit bir ifadeyle, başka ülkelere satılandan daha fazla şeyi yurt dışından almak olarak tanımlanabilir. Bu durumun iki ana nedeni vardır. Birincisi ithalata olan yüksek taleptir. Bir ülkenin ekonomisi iyi gidiyorsa ve insanların harcayacak daha fazla parası varsa çok sayıda ithal mal satın alabilirler. Bu, arabalardan ve kıyafetlerden televizyonlara ve akıllı telefonlara kadar her şey olabilir. İkinci neden ise ülkenin ihracatının zayıf olmasıdır. Bu durumda ülke tüm ithalatı karşılayacak kadar para kazanmıyor demektir. Bunun nedeni diğer ülkelerin benzer ürünleri daha ucuza üretmesi veya ülkenin para biriminin çok pahalı olması olabilir.

Cari açık her zaman kötü anlama gelmeyebilir. Aslında bazı gelişmekte olan ülkeler ekonomilerinin uzun vadede büyümesine yardımcı olacak yatırımları finanse etmek için bazı cari dengesizliklere girebilir. Bir strateji dahilinde olan bu yöntem büyük veya kalıcı açıklar yaratacak bir soruna dönüşmediği sürece ülkenin uzun vadede faydasına olabilir.

Ülkelerin ekonomik istikrarı hakkında çeşitli analizler yapılabilecek cari açık nasıl hesaplanır sorusu sıkça araştırılan konular arasında yer alır. Bir ülkenin cari hesap açığı ABD doları cinsinden ve Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) yüzdesi olarak ölçülür. Hesaplamada ticaret dengesi, net gelir ve belirli bir mali dönem boyunca yapılan özel cari transferin toplamına karşılık gelen mal ve hizmet ithalat / ihracat değeri kullanılır. Ülkelerin cari hesap açığını hesaplamak için şu formüller kullanılır:

Ticaret açığı = İhracat – İthalat.

Cari Hesap = Ticaret açığı + Net cari transferler + Yurt dışından kazanılan net gelir

Formülde kullanılan net cari transferler bir ekonominin karşılıksız olarak mal, hizmet, gelir veya finansal kalemler sağlaması veya alması durumunda, ödemeler dengesine kaydedilen değerlerdir. Sermaye olarak kabul edilmeyen tüm transferler cari transferdir.

Cari açığı artırmak için doğrudan bir itici güç olmayabilir. Bunun yanında bazı faktörler cari açığın büyümesine neden olabilir. Cari açığı artıran faktörlerden bazıları şöyledir:

• Güçlü ekonomik büyüme: Bir ülkenin ekonomisi büyüdükçe insanlar daha fazla harcanabilir gelire sahip olma eğilimine girer. Bu durum da ithalatta artışa yol açar. Özellikle yabancı mallara olan ilginin arttığı gelişmekte olan ekonomilerde bu durum sıkça görülür.
  
  
• Zayıflayan ihracat: Bir ülkenin ihracatı güçlü para birimi veya verimsizlikler gibi faktörler nedeniyle daha az rekabetçi hale gelirse yurt dışına daha az mal ve hizmet satışı gerçekleşir. Bu durum ithalat ve ihracat arasındaki farkı genişletir.
  
  
• Düşük yurt içi tasarruflar: Bir ülkedeki insanlar çok fazla para biriktirmiyorsa ülkedeki projelerin finansmanı için yabancı sermaye bağımlılığı ortaya çıkabilir, dolayısıyla yurt içi yatırım için harcanan para miktarı azalabilir.
  
  
• Yüksek yabancı yatırım: Yabancı yatırımdaki artış temelde iyidir ancak bu durum cari açığı büyütebilir. Bunun nedeni esasen yabancı yatırımcıların ülkeye sermaye ithal etmeleridir.

Cari açık etkisinin bağlama bağlı olduğunu unutmamak önemlidir. Küçük bir açık, hızlı büyüyen bir ekonomi için yönetilebilirken büyük ve kalıcı bir açık finansal istikrar konusunda endişelere yol açabilir.

Cari açığın artması açığın büyüklüğüne ve nedenine bağlı olarak hem olumlu hem de olumsuz çeşitli sonuçlara yol açabilir. Olumsuz etkiler arasında ülke para biriminin gücünün azalması başta gelir. Cari açık genel olarak ithalat için daha fazla para harcanması ve yerel para birimine talebin azalması anlamına gelir. Bu süreçte ithalat daha pahalı hale gelirken ihracatçıların rekabet gücü azalır. Cari açığı finanse etmek amacıyla merkez bankaları faiz oranlarını yükselterek yabancı sermaye çekmeye çalışabilir. Bu durum işletmeci ve tüketiciler için borçlanmayı daha pahalı hale getirerek ekonomik büyümeyi yavaşlatır. Açık büyüdükçe ülke bu açığı kapatmak için daha fazla dış borçlanma yapar. Ekonomi dış şoklara ve ani sermaye değişimlerine karşı savunmasız hale gelir. Büyük ve kalıcı bir açık yabancı sermayenin bu açığı finanse etmeye yönelmesine ve yerel yatırımın azalmasına neden olur. Bu da uzun vadeli finansal büyümeyi engelleyen önemli bir durumdur.

Cari açığın belirli koşullar altında olumlu etkileri de olabilir. Belli bir miktar cari açık gelecekteki ekonomik büyümeyi artırabilecek yüksek yatırım faaliyetinin bir işareti olabilir. Bu, özellikle üretken yatırımları finanse etmek için yabancı sermaye kullanan gelişmekte olan ekonomiler için geçerlidir. Artan yabancı sermaye girişleri yerel faiz oranlarını düşük tutar. Bu durum kısa vadede borçlanma ve yatırımı teşvik eder. Cari açığın olumlu etkilerinden söz edebilmek için bazı önemli noktalara dikkat etmek gerekir. Öncelikli nokta açığın boyutudur: küçük bir açık genellikle büyük olana göre daha az endişe vericidir. İkinci önemli nokta açığın nedenidir: açık yüksek yatırımdan ve zayıf ihracattan kaynaklanıyorsa olduğundan daha az endişe verici olabilir. Üçüncü önemli nokta ise dış borcun sürdürülebilirliğidir: yüksek ve artan dış borç risklere açıktır.

Cari açığın nedeni çok bileşenli ve dinamiktir. Bu nedenle cari açık nasıl kapatılır sorusunun birden fazla yanıtı vardır. Temelde cari açığı kapatma yaklaşımını iki ana kriterde incelemek mümkündür. Bu iki kriter ihracatı artırmak ve ithalatı azaltmaktır. İhracatın artırılması için ülkenin rekabet gücünün artırılması, devalüasyon ve gümrük vergileri gibi ihracata yönelik engelleri azaltan çeşitli anlaşmalara gidilmesi gibi stratejiler benimsenebilir.

İthalatın azaltılması stratejilerinde ise vergi artışı veya harcama kesintileri gibi yerel harcamaları azaltan politikaların uygulanması önemlidir. Böylelikle ithal mallara olan talep azalabilir. Tarifeler veya kotalar da ithal edilen malların miktarında sınırlamalar getirebilir. Ancak bu önlemler tüketici fiyatlarına da yansır ve diğer ülkelerle ticaret gerginlikleri yaratabilir. En etkili yaklaşım genellikle birden fazla dinamiğe sahip çoklu stratejilerin bir kombinasyonu olarak düşünülmelidir. Cari açığın kapatılmasıyla ilgili girişimler farklı politika seçenekleri arasındaki özel koşulları ve potansiyel uzlaşmaları dikkate alan nüanslı bir yaklaşım gerektirir.

Türkiye İstatistik Enstitüsü tarafından 2022 yıl sonuna dek yayımlanan Türkiye cari açık rakamlarını aşağıdaki tabloda görebilirsiniz:

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı ve T.C. Merkez Bankası 2024 yılının Nisan ayında bir yıl önceki verilere göre yayımladığı yeni bilgiler ise şöyle:

• İhracat %0,1 oranında artış gösterdi.
• Yıllıklandırılmış ihracat değeri de %2,5 oranında arttı
• Dış ticaret açığı ise bir önceki döneme göre %12,9 arttı.
• Cari işlemler dengesi 5.285 milyon dolar açık verdi
• Yıllıklandırılmış cari işlemler açığı 31,5 milyar dolar seviyesine ulaştı.

Türkiye ve dünyadaki finansal gelişmelerden anında haberdar olmak ve uzman görüşleriyle değerlendirilen rapor ve analizlere ulaşmak için bizi takip edebilirsiniz.