"Ekonominin Babası" ya da "Kapitalizmin Babası" olarak anılan İskoç ekonomist, ahlak filozofu, politik ekonominin öncüsü Adam Smith’in (1776) “Büyük Tekerlek” olarak tanımladığı uluslararası para sisteminin çarklarının sağlıklı şekilde dönmesi ulusların refahı açısından önem taşır. Analistler, gelişmekte olan ülkelerde ekonomik istikrar ve büyüme için "döviz kurunu doğru ayarlamanın" elzem olduğu konusunda hemfikirdir. Bununla birlikte döviz kurunu neye göre ayarlamak gerektiğine dair görüş farklılıkları bulunmaktadır. Yazımızda gelişmekte olan dünyadaki döviz kuru politikalarının son dönemdeki evrimini inceleyeceğiz. Buna göre sabit kur sistemi nedir sorusundan yola çıkarak avantaj ve dezavantajlarını mercek altına alırken, ekonominin tarihsel sürecindeki örneklerine de yer vereceğiz.

Döviz kuru rejimleri ekonomi literatüründe tartışmaların sürekli odak noktası olmuştur. Tartışmaların temelinde, kur rejimlerinin ekonomik istikrar ve büyüme üzerindeki etkisi bulunmaktadır. Ekonomi teorisi, kur rejiminin, orta vadede, doğrudan ve dolaylı olarak, istikrar ve büyüme üzerinde etkili olabileceğini göstermektedir.

Sabit döviz kuru sistemi bir ülkenin para birimi değerinin başka bir büyük para birimine, bir para birimi sepetine veya altın gibi bir emtiaya bağlandığı veya sabitlendiği bir rejimdir. Sistem ülkenin para birimi değerini dar bir bantta tutmayı, ihracatçılar - ithalatçılar için daha fazla kesinlik sağlamayı ve hükümetin düşük enflasyonu korumasına yardımcı olmayı amaçlar.

Sabit kur nasıl çalışır sorusunu yanıtlamadan önce ülkelerin döviz kuru rejimi seçimlerinde nelerin kriter olduğunu detaylandırmak gerekir. Erken dönem literatürü bir ekonominin küçük ve ithalat ile ihracata bağlı olmasını sabit döviz kurunun faydasıyla ilişkilendirir. Döviz kuru rejimi seçimine ilişkin daha sonraki bir yaklaşım rastgele bozulmaların iç ekonomi üzerindeki etkilerine odaklanır. Bu çerçevede en iyi rejimin makroekonomik performansı dengeleyen yani çıktı, tüketim, iç fiyat seviyesi veya başka bir değişkendeki dalgalanmaları en aza indiren rejim olduğu düşünülür.

Sabit döviz kuru sisteminde birincil amaç uluslararası finans alanında ekonomik istikrar ve öngörülebilirlik sağlamaktır. Sabit kur sisteminde merkez bankası rolü birincil derecede önemlidir. Merkez bankası sabitlemeyi sürdürmek ve dalgalanmaları önlemek amacıyla para birimini satın alarak veya satarak döviz piyasasına aktif müdahalede bulunur. Böylelikle para birimi önceden belirlenmiş bantta ve sabit bir değerde kalmış olur.

Sabit ve esnek döviz kuru rejimlerinin sıralaması, ekonomiye gelen şokların niteliğine ve kaynağına, politika yapıcıların tercihlerine (yani en aza indirmek istedikleri maliyet türüne) ve ekonominin yapısal özelliklerine bağlıdır. Bununla birlikte dalgalı kur ve sabit kur farkları şöyle listelenebilir:

• Para Politikası Özerkliği: Sabit döviz kuru sisteminde bir ülkenin merkez bankası para politikasını, sabitlendiği para birimiyle uyumlu hale getirerek genellikle iç ekonomik sorunları bağımsız olarak ele alma yeteneğini sınırlar. Dalgalı döviz kuru sistemindeyse döviz kuru piyasa güçleri tarafından belirlenir, ülke ekonomik koşullarına göre uyarlanmış para politikalarını uygulamada daha fazla özerklik kazanmış olur.
  
  
• Ticaret ve Yatırım Öngörülebilirliği: Sabit döviz kurları döviz dalgalanmalarla ilişkili riski azaltarak uluslararası fiyatlarda istikrar sağlar. Öngörülebilir finansal planlama avantajı uluslararası ticareti ve yatırımı teşvik eder. Dalgalı döviz kurları potansiyel oynaklık nedeniyle belirsizlik yaratabilir, bazı uluslararası ticaret faaliyetlerini caydırabilir.
  
  
• Ekonomik Şoklara Uyum: Sabit döviz kuru sisteminde para biriminin değeri belirli bir seviyede tutulduğu ve potansiyel olarak dengesizliklere yol açtığı için dış ekonomik şoklara uyum sağlamak zor olabilir. Dalgalı sistemde para birimi değeri küresel piyasadaki değişikliklere uyumlanma olanağına sahiptir.
  
  
• Spekülatif Saldırılar: Sabit kurda yatırımcıların para biriminin değeriyle ilgili spekülasyonlara inanması, potansiyel devalüasyon riski anlamına gelebilir. Dalgalı döviz kuru sistemleri genellikle bu tür saldırılara karşı daha az hassastır çünkü para birimi değeri piyasa tarafından sürekli olarak ayarlanarak gerçek değerini yansıtır.

Sabit kur sistemi avantajları için şöyle bir sıralama yapmak mümkündür:

• Fiyat İstikrarı: Döviz kuru dalgalanmalarını en aza indiren sabit sistem yüksek derecede fiyat istikrarı sağlar.
  
  
• Ticaret ve Yatırım Güveni: İşletmeler istikrarlı döviz kuru sayesinde uluslararası işlemleri planlayabilir, sınır ötesi ticaret daha öngörülebilir hale gelir.
  
  
• Enflasyon Kontrolü: Bir para birimini istikrarlı, düşük enflasyonlu bir ekonomiye sabitlemek yurt içinde düşük enflasyon seviyelerinin korunmasına yardımcı olur.
  
  
• Rekabetçi Devalüasyonların Önlenmesi: Sabit döviz kuru rejimi, ülkelerin rekabetçi devalüasyonlara girmesini önleyebilir.
  
  
• Para Politikasının Güvenilirliği: Zayıf kurumlara sahip ülkeler için sabit döviz kuru, para politikası için şeffaf ve basit bir çapa görevi görerek parasal güvenilirliği "ithal etmelerine" olanak tanır.

Sabit kur sistemi ekonomik etkileri arasında, döviz kuru riskini azaltarak ticareti ve yatırımı teşvik edebilen uluslararası fiyatlarda artan istikrar yer alır ancak sabit bir oranı korumak, bir ülkenin döviz kurunu yönetmek için büyük miktarda yabancı para rezervi bulundurmasını gerektirir ve bu da zorlayıcı olabilir. Ülkeler tarafından rejim olarak seçilen sabit kur sistemi dezavantajları ve riskler şöyledir:

• Sınırlı Para Politikası Özerkliği: Sabit kura sahip ülkelerdeki merkez bankaları, birincil odak noktaları döviz kurunu sabit tutmak olduğundan, genellikle faiz oranlarını iç ekonomik koşullara göre ayarlayamazlar.
  
  
• Dış Şoklara Karşı Duyarlılık: Para biriminin değeri belirli bir seviyede tutulduğu ve potansiyel olarak dengesizliklere yol açtığı için ülkelerin dış ekonomik şoklara uyum sağlaması zorlaşır.
  
  
• Spekülatif Saldırılar: Yatırımcılar bir para biriminin aşırı değerli veya düşük değerli olduğuna inanırsa, bir ülkenin döviz rezervlerini tüketebilecek ve devalüasyona neden olabilecek ve ekonomik istikrarsızlığa yol açabilecek spekülatif faaliyetlerde bulunabilirler.
  
  
• Kaynak Baskısı: Sabit bir döviz kurunun sürdürülmesi, sabit kur rejimini savunmak için önemli miktarda döviz rezervi gerektirir ve bu da bir ülkenin finansal kaynaklarını zorlayabilir.
  
  
• Karaborsa Potansiyeli: Gerçekçi olmayan resmi döviz kuru, döviz için paralel veya karaborsaların gelişmesine, sert paranın merkez bankasından uzaklaştırılmasına ve döviz kıtlığına neden olabilir.

Sabit kur sisteminin tarihsel örnekleri arasında en dikkat çekeni Bretton Woods sistemidir. Küresel para birimlerini sabit bir oranda altına dönüştürülebilen ABD dolarına sabitleyen sistem istikrarlı bir uluslararası parasal konjonktür sağlamak için 1944 yılında tasarlanmıştır. ABD’nin para politikasıyla sabit döviz kurları arasındaki dengesizlik artışı, 1960’lı yıllarda ABD’nin artan iç harcamaları ve Vietnam Savaşı’nın finansal talepleri nedeniyle önemli mali açıklar yaşanır. ABD bu açıkları finanse etmek için para arzını genişletir ve enflasyonist baskılar oluşur. Oluşan enflasyon doların değerine olan güveni aşındırarak diğer ülkelerin dolar rezervlerini altına çevirmeye yöneltir. ABD altın rezervlerini zorlar, sabit döviz kuru çerçevesi ülkelerin para birimlerini değişen ekonomik koşullara göre ayarlama yeteneklerini sınırlar ancak bu çabalar yetersiz kalır. Ağustos 1971'de Başkan Richard Nixon, doların altına dönüştürülebilirliğinin askıya alındığını duyurarak Bretton Woods sistemini etkili bir şekilde sonlandırır. Mart 1973'e gelindiğinde, başlıca para birimleri dalgalı döviz kurlarına geçer ve piyasa güçlerinin, değerlerini belirlemesine olanak tanımış olur.